Từ Thành phố Hồ Chí
Minh về miền Tây, qua cầu Mỹ Thuận rẻ phải là khởi điểm của quốc lộ 80 đi hướng
thành phố Sa Đéc, sẽ ngang qua Nha Mân, quê tôi.
Nha Mân, gối đầu lên
một nhánh bên hữu ngạn sông Tiền, và duỗi mình về hướng Sông Hậu. Từ thời Pháp
cai trị đến năm 1955, thuộc quận Châu Thành, tỉnh Sa Ðéc. Năm 1956 đến năm
1965, Sa Ðéc trở thành quận thuộc tỉnh Vĩnh Long . Ngày 24-9-1966
tỉnh Sa Đéc được tái lập, Nha Mân thuộc xã Tân Nhuận Đông, quận Ðức Tôn. Sau
ngày 30-4-1975 hợp nhất hai tỉnh Kiến Phong và Sa Đéc thành tỉnh Đồng Tháp thì
quận Đức Tôn đươc đổi lại thành huyện Châư Thành, huyện lỵ đặt tại thị trấn Cái
Tàu Hạ.
Trước đây trụ sở xã cạnh đầu cầu Nha Mân (phía Sa Đéc), sát đường liên tỉnh số 8 Vĩnh long–Sa đéc–Vàm cống (nay là quốc lộ 80). Hiện tại, trụ sở mới di dời về tỉnh lộ 854 (phía Mỹ Thuận), cách quốc lộ 80 khoảng 300m. Tôi không biết địa danh Nha Mân do đâu mà có, và ranh giới từ đâu đến đâu nữa. (Theo di cảo của Trương Vĩnh Ký là do tiếng Oknà Mẳn. Tuy nhiên cũng có người cho rằng là do Oknà Muôl vì nó gần với âm nha mân hơn. Oknà hay Oknha là một quan chức của người Khmer/Chân Lạp có quyền cai quản một trấn, một hạt). Chỉ biết là con sông trải dài theo quê tôi có tên là Nha Mân. Không biết có phải do vậy mà tên Nha Mân trở thành miền quê này hay không? Nhưng về mặt hành chánh từ xa xưa, thì Nha Mân là xã Tân Nhuận Ðông do sự kết hợp 3 làng Phú Nhuận, Tân Hựu, và Tân Hựu Ðông khoảng năm 1940 hay 1941 gì đó.
Và cho dù tên hành
chánh của xã có là gì đi nữa, thì Nha Mân vẫn là cái tên rất thân thương đối
với những người sinh sống trên vùng đất hiền hòa và trù phú này, một vùng đất
được dòng phù sa bồi đắp quanh năm, nhất là vào mùa nước dâng cao từ thượng
nguồn sông Mékong đổ xuống. Sông Nha Mân, bắt đầu từ một nhánh của Sông Tiền
(còn gọi là Tiền Giang), rồi quanh co uốn khúc như hằng trăm con sông khác, góp
phần tạo nên hệ thống sông rạch trên miền quê thân thương của vùng đất "cù
lao" giữa Sông Tiền với Sông Hậu.
Phần cuối của sông Nha
Mân, nối vào rạch Ba Càng (trên đường Vĩnh Long-Cần Thơ) và ra Sông Hậu, ngang
chợ Cần Thơ. Dọc bờ trái sông (từ cầu Nha Mân vào) có nhiều rạch nhỏ. Những
rạch này cách nhau từ vài trăm thước đến vài cây số. Rạch đầu tiên có tên là
Rạch Chùa Ong Chim. Sở dĩ con rạch có tên Chùa Ong Chim là vì khoảng giữa rạch,
có chùa Hội Phước, xây cất vào cuối thế kỷ 19, và được xem là một trong những
ngôi chùa lâu đời nhất của đồng bằng Cửu Long. Theo lời những người cao tuổi kể
lại, xưa kia, quanh chùa vắng vẻ, khuôn viên chùa có nhiều cây cổ thụ, ong và
chim về làm tổ rất nhiều.
Khỏi rạch Chùa Ong Chim khoảng 500 thước là
rạch Bà Thiên. Từ vàm rạch, có nhiều nhà khá giả với những ngôi nhà nền đúc
cao, vách tường hoặc vách ván, lợp ngói. Rồi đến rạch Cầu Xoay, nhưng bà con
quen gọi là Cầu Xây, vì cây cầu lúc mới xây dựng "xoay được 1/4 vòng
tròn" để ghe lớn chở lúa ra vào rạch. Xa khoảng 2 cây số nữa, sẽ đến Chợ
Dinh, và cạnh đó là rạch Ông Ðại. Khoảng giữa Cầu Xây với Chợ Dinh, trước đây
có nhiều ngôi nhà nền đúc theo kiểu xưa, của những vị đại điền chủ.
Cứ tiếp tục theo bờ
trái sông Nha Mân, bà con sẽ đến Rạch Tre. Tại sao có tên Rạch Tre thì tôi
không biết, chỉ biết rằng, trong rạch này có ngôi chùa Thiên Phước mà ngày xưa
chung quanh là hàng rào tre bao bọc. Qua khỏi Rạch Tre là Ngã Ba sông, tên địa
phương là Ngã Ba Tân Hựu. Nếu rẽ phải là lên Bình Tiên, và từ đây theo dòng
nước về Rạch Rắn, rẽ phải sẽ ra đến chợ Sa Ðéc. Cũng từ Ngã Ba Tân Hựu, nếu đi
thẳng, bà con sẽ đến rạch Cái Ngổ, chính nơi đây là quê nội tôi. Con rạch có
tên chính thức ghi vào bản đồ hành chánh là Cái Ngổ, nhưng người dân thường đọc
trại ra thành Cả Ngổ (cũng như nhiều địa danh Cái Xép, Cái Tàu Hạ, Cái Gia… bị
gọi trại ra là Cả Xép, Cả Tàu, Cả Gia…).
Nơi đây, ngày xưa nổi
tiếng về những nhà giàu với những vườn cam, quít, xoài, bưởi. Ðoạn sông này bắt
đầu hẹp bề ngang khi qua khỏi Ngả Ba Tân Hựu. Tiếp tục đi sâu vào sông Nha Mân,
sẽ là Rạch Chùa và ngay tại vàm rạch này cũng có ngôi chùa tên là chùa Thiên
Thọ. Qua khỏi Rạch Chùa là Rạch Gia. . Một đoạn nữa là Rạch Cầu.
Ngọn Rạch Cầu thông
xuống một nhánh của ngọn sông Cái Tàu Hạ. Gần Rạch Cầu là rạch Bằng Lăng, cũng
là ranh giới hành chánh giữa hai xã Tân Nhuận Đông và Hòa Tân. Cách đó không xa
là rạch Mương Khai, khu vực này là xã Hòa Tân do sự kết hợp xã Hòa Hưng và Tân
Hựu Trung cùng khoảng thời gian hình thành xã Tân Nhuận Ðông, cũng thuộc huyện
Châu Thành, tỉnh Đồng Tháp. Tiếp tục về hướng ngọn sông Nha Mân là Xẻo Mát, với
đoạn sông càng lúc càng hẹp bề ngang, cho đến cuối ngọn thì thông vào rạch Ba
Càng thuộc tỉnh Vĩnh Long.
Nha Mân trước chiến
tranh (tức giữa năm 1945 về trước), bờ trái sông Nha Mân có đường trải đá vào
đến Hòa Tân. Lề đường bên phải - tức phía bờ sông - có hàng cây me ăn trái.
Những cây này trồng theo khoảng cách đều nhau và cùng lứa với nhau, nên tán cây
cùng cỡ, trông như những cái nấm khổng lồ dọc hành trình thủy bộ. Cũng theo lời
những người cao tuổi, mùa me vừa chín, đám trai trẻ trong làng thường "ăn
cắp" chấm muối, ngon ơi là ngon. Nói "ăn cắp", vì hàng me dọc lề
đường Nha Mân - Hòa Tân là tài sản của Xã, và hằng năm Ban Hội Tề xã đấu thầu
bán cho những ai trả giá cao nhất.
Vào thời Pháp thuộc,
Hội Tề hay Hội Ðồng Hương Chức (về sau gọi là Ủy Ban Hành Chánh xã) theo thứ tự
từ cao xuống thấp: Hương cả, Hương chủ, Hương sư, Hương trưởng, Hương chánh,
Hương giáo, Hương quản, Hương bộ, Hương thân, Hương hào, Xã trưởng, và Chánh
lục bộ. Hương Cả là vị đứng đầu Ban Hội Tề với vị phụ tá là Hương Chủ, và 2 vị
cố vấn là Hương Sư, Hương Trưởng. Hương Chánh trông coi đường sá cầu cống.
Hương Giáo trách nhiệm về trường học. Hương Quản lo về an ninh trật tự. Hương
Bộ ghi chép và lưu giữ sổ bộ của làng. Ba vị Hương Thân, Hương Hào, và Xã
Trưởng, hợp lại thành Ban Chấp Hành thường trực điều hành công việc của Xã.
Riêng Xã Trưởng có thêm trách nhiệm thuế má. Chánh Lục Bộ trách nhiệm về bộ
đời, như: khai sanh, khai tử, lập hôn thú,...
Hằng ngày có xe đò
loại nhỏ, chạy đường Sa Ðéc - Nha Mân - Hòa Tân, và ngược lại. Từ hàng cây me
ra đến bờ sông, còn một khoảng cách chừng 5 thước, (nay đất đã lở sụt xuống
sông, con đường hiện tai gọi là tỉnh lộ 854 trải nhựa mới làm sau nầy). Ðồng
thời, trên sông Nha Mân có "đò máy" chở khách, xuôi ngược trên thủy trình
Xẻo Mát –Hòa Tân - Ngã Ba - Nha Mân.
Ðó là phương tiện chuyên chở công cộng. Ngoài
ra, bà con trong làng còn có phương tiện di chuyển riêng là ghe, xuồng, xe đạp
(thuở đó nông thôn chưa có xe mô tô hay xe gắn máy), và vài xe du lịch của khu
nhà giàu gần chợ Dinh. Ngay vàm rạch Ông Ðại, có ông bà chủ hãng xe đò Tân Phát
chạy đường Sa Ðéc - Sài Gòn.
Vì vậy mà những chiếc xe loại 40 chỗ ngồi, sơn màu vàng, thường ra vào đường này, và mặt đường đủ rộng cho hai xe xuôi ngược. Chợ Nha Mân xưa được xây cất giống như những chợ nông thôn miềnNam
Chung quanh có trải đá lởm chởm. Họa đồ tổng thể của khu chợ, gồm: Nhà chợ, dành cho những gian hàng áo quần vải vóc, tạp phẩm, quày thịt, trái cây. Hai dãy phố hai bên, là những tiệm tạp phẩm, tiệm thuốc bắc.
Vì vậy mà những chiếc xe loại 40 chỗ ngồi, sơn màu vàng, thường ra vào đường này, và mặt đường đủ rộng cho hai xe xuôi ngược. Chợ Nha Mân xưa được xây cất giống như những chợ nông thôn miền
Chung quanh có trải đá lởm chởm. Họa đồ tổng thể của khu chợ, gồm: Nhà chợ, dành cho những gian hàng áo quần vải vóc, tạp phẩm, quày thịt, trái cây. Hai dãy phố hai bên, là những tiệm tạp phẩm, tiệm thuốc bắc.
Phía hướng ra bờ sông, là nơi dành cho người
mua gánh bán bưng trong những giờ "nhóm chợ". Sau khi "tan
chợ" thì sân này trống trơn. Bờ sông là bến đậu cho ghe xuồng, có chiếc
cầu ván mặt rộng dành cho "đò máy" cặp vào để khách lên xuống. Đối
diện chợ (bên kia quốc lộ 80) là "Nhà Việc" (sau này gọi là trụ sở
xã) nơi mà Ban Hội Tề (sau này là Ủy Ban Hành Chánh xã) điều hành những công
việc của xã Tân Nhuận Ðông. Hiện nay, chỗ nầy là nhà máy nước
- Một bến xe nhỏ, vừa đủ cho vài xe hành khách trên đường Nha Mân - Sa Ðéc đậu chờ khách. Vị trí của chợ gần bờ sông, cạnh đầu cầu Nha Mân phía Sa Đéc. Chợ nhóm mỗi ngày, từ khoảng 3 giờ sáng đến khoảng 10 giờ trưa và lác đác đến 1-2 giờ trưa thì tan, nhưng những gian hàng trong nhà chợ thì buôn bán suốt ngày.
- Một bến xe nhỏ, vừa đủ cho vài xe hành khách trên đường Nha Mân - Sa Ðéc đậu chờ khách. Vị trí của chợ gần bờ sông, cạnh đầu cầu Nha Mân phía Sa Đéc. Chợ nhóm mỗi ngày, từ khoảng 3 giờ sáng đến khoảng 10 giờ trưa và lác đác đến 1-2 giờ trưa thì tan, nhưng những gian hàng trong nhà chợ thì buôn bán suốt ngày.
Ngôi trường tiểu
học trước đây toạ lạc tại Đình Thần Tân Nhuận Đông, gần Vàm Sông Nha Mân.
Hằng năm, người Nha Mân có 3 lễ hội lớn, là: Tết Nguyên Ðán, cúng đình, và cúng rằm tháng 7 âm lịch tại các chùa…
Trong trí nhớ của tôi thuở bé, chắc chắn rằng, vui Tết ở thành phố không thể nào sánh bằng nông dân Nha Mân vui Tết được. Nha mân vui Tết trong không khí sum vầy của anh em con cháu khắp nơi trở về, quây quần bên nhau, và cùng nhau ăn những món ăn đậm đà hương vị của những ngày đầu năm, như: bánh tét bánh ích, bánh tráng bánh phồng, dưa cải, củ kiệu, cá thịt kho, mứt dừa mứt bí, mứt khoai mứt gừng. Rồi tiếng pháo tiểu lạch tạch pha lẫn tiếng pháo đại đì đùng đó đây trong xóm.
Trong những ngày Tết,
đường đi dọc hai bờ rạch lúc nào cũng nườm nượp kẻ vào trong ngọn người ra
ngoài vàm. Gặp nhau, hầu như không ai hà tiện nụ cười kèm theo lời "chúc
mừng năm mới". Chiều 30 Tết, nhà nào cũng có mâm cơm "cúng đón ông
bà", đồng thời "dựng cây nêu" tượng trưng bắt đầu vui Tết. Ðến
Mồng 7 Tết mới hạ nêu, có nghĩa là thuở ấy vui Tết đến 7 ngày. Ban đêm, mọi nhà
đều đốt đèn treo trên các thân cây dọc theo đường đi trước nhà để cung cấp ánh
sáng cho người người đi lại vui xuân.
Tùy theo đoạn đường
chạy ngang trước nhà dài hay ngắn, mà số đèn treo có thể từ 5 đến 10 chiếc. Ðó
là những chiếc đèn dầu loại nhỏ làm bằng thiếc, được gọi là "đèn bánh
ú" vì nó có hình dáng tựa như cái bánh ú. Tim đèn cao để chịu được gió ở
tốc độ thông thường. Giữa đêm, người nhà phải châm thêm dầu hoặc đốt lại ngọn
đèn đã tắt. Tết Nha Mân về đêm, với những ánh lửa lập lòe ở khoảng cách không
đều nhau, cao thấp cũng chênh lệch nhau, và chính "ánh sáng đèn
đường" này đã góp phần tạo nên cái dáng vẻ của người Nha Mân mừng xuân là
vậy.
Trong chiến tranh, xã
Tân Nhuận Đông cũng như nhiều vùng quê trên đất nước bị đạn bom tàn phá, Ngày
nay, Nha Mân cùng nhân dân xã Tân Nhuận Đông chung tay xây dựng nông thôn mới
tươi đẹp hơn. Chương trình thắp sáng đường quê đã đem ánh sáng điện về thay thế
cho những chiếc đèn bánh ú ngày xưa. Đời sống người dân được nâng cao và hạnh
phúc trong cảnh thanh bình. Những chiếc máy gặt đập liên hợp cộng với tiến bộ
kỹ thuật nông nghiệp đã giúp giảm bớt nỗi nhọc nhằn cho nông dân một thời hai
sương một nắng.
Tôi là người đã từng
đi qua chiến tranh, thấu hiểu nỗi niềm đau thương mất mát. Tôi yêu quê hương
tôi. Tôi tin các thế hệ mai sau cũng yêu quê hương Nha Mân và trân trọng gìn giữ cảnh
bình yên như hôm nay bằng mọi giá.
Ngô Chí Trung
19-01-2015
